ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ
Του Χρήστου Πεχλιβάνη
Αυτοσχεδιασμός!….Τι άραγε σας προκαλεί το άκουσμα της λέξης αυτής; Ενθουσιασμό, διάθεση για πειραματισμό, αυθόρμητη τάση για έκφραση ή μήπως ανασφάλεια, δισταγμό και καχυποψία;
Πολλοί, βλέποντας τον αυτοσχεδιασμό απ’ έξω σχηματίζουν συχνά παρεξηγημένες απόψεις που οφείλονται είτε σε παραπληροφόρηση, είτε σε ανεπαρκή ή ακόμα και σε καμία ενημέρωση επί του θέματος. Αποτέλεσμα αυτού είναι να υπάρχει μια προκατάληψη που όχι σπάνια οδηγεί σε μια δογματική εναντίωση απέναντι στο φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού. Η προκατάληψη αυτή όπως θα δούμε παρακάτω είναι περισσότερο κοινωνικής παρά μουσικής προέλευσης.
Για κάποιο παράδοξο λόγο, ο αυτοσχεδιασμός ταυτίστηκε με την έννοια του «κάνω ανεξέλεγκτα ότι μου κατέβει» που στο μυαλό των περισσοτέρων θυμίζει λίγο πολύ το «χάος». Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι όταν δοθεί στον άνθρωπο πλήρης ελευθερία, θα επικρατήσει ένα χάος. Αυτό είναι εν μέρει σωστό διότι ο άνθρωπος δεν έχει εναρμονιστεί ακόμα με τις γνήσιες ηθικές αρχές που του προσφέρει η φύση και η ζωή και δεν θα μπορούσε έτσι να αυτορυθμίσει την ελευθερία του, γι’ αυτό χρειάζεται κανόνες και όρια ώστε να νιώθει ασφαλής. Όταν οι φυσικές ηθικές αρχές ενσωματωθούν στην ανθρώπινη χαρακτηροδομή ώστε να εκφράζονται αυτοματοποιημένα χωρίς τίποτα να τις ανακόπτει, τότε θα κάνει την εμφάνιση της μια «αυτορυθμιζόμενη κοινωνία», ένα κοινωνικό σύστημα που θα εξαφανίσει κάθε φόβο για την ελευθερία, αφού η ανθρωπότητα πλέον θα είναι συντονισμένη με τη φύση και προσανατολισμένη στην αρμονική συμβίωση.
Τα πράγματα στη μουσική λειτουργούν κάπως πιο εύκολα, αν βέβαια δείξουμε προθυμία και καλή διάθεση, γιατί δεν μιλάμε για αλλαγές στο κοινωνικό σύστημα. Κάποιες αλλαγές όμως στο μουσικό σύστημα ίσως αποτελέσουν ένα λιθαράκι στη μεγάλη κοινωνική αλλαγή που περιγράψαμε πιο πάνω. Γι’ αυτό επιβάλλεται να δούμε με άλλο μάτι φαινόμενα όπως είναι ο αυτοσχεδιασμός. Αρχίζοντας με την διεύρυνση της έννοιας του αυτοσχεδιασμού ως μια «αυτορυθμιζόμενη δημιουργική έκφραση μέσω της γνώσης» βλέπουμε πως δεν υπάρχει τίποτα το κακό προς ανησυχία. Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα πως οποιαδήποτε αναστολή προς τη χρήση του αυτοσχεδιασμού δείχνει να αντιφάσκει με την φιλοσοφία της τέχνης, αφού έννοιες όπως δημιουργικότητα και ελεύθερη έκφραση είναι τα πιο ζωτικά της στοιχεία και αποκλείουν έτσι το φόβο ενός μουσικού χάους.
Ο αυτοσχεδιασμός λοιπόν, δεν σημαίνει ‘παίζω ότι μου κατέβει’, αλλά ότι χρησιμοποιώ τις γνώσεις μου ώστε, αυτορυθμισμένα να εκφράζω μια μουσική δημιουργία. Αυτό ίσως σας δώσει την εντύπωση ότι πρόκειται για σύνθεση και δεν έχετε άδικο, πολύ σωστά διαισθανθήκατε. Ο αυτοσχεδιασμός ως μουσική δημιουργία, είναι μέρος της ευρύτερης έννοιας της σύνθεσης, μόνο που έχει διαφορετικό προορισμό. Η σύνθεση είναι προϊόν επεξεργασίας που αρχίζει με αυτοσχεδιαστική διάθεση και ανάγκη έκφρασης, που προορίζεται ώστε να αποτελέσει μέρος της μουσικής φιλολογίας. Ο αυτοσχεδιασμός, δεν έχει άλλο προορισμό εκτός αυτού της αυθόρμητης ανάγκης για έκφραση μέσω μιας σύνθεσης, όπου η σύλληψη και η ανάπτυξη της γίνεται τη στιγμή που ο εκτελεστής αυτοσχεδιάζει.
Ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να λάβει χώρα ως ελεύθερη σύνθεση, ως αυτοσχεδιασμός σε προκαθορισμένη συγχορδιακή ακολουθία ή ακόμα και ως παραλλαγή μιας υπάρχουσας σύνθεσης. Δεν αποκλείεται επίσης, ο αυτοσχεδιασμός να καταγραφεί και αφού επεξεργαστεί αναλόγως να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη σύνθεση. Αυτό όμως, χρειάζεται κάποια τεχνολογικά μέσα, ώστε να μπορεί να ηχογραφηθεί την ώρα που εκτελείται.
Η δυνατότητα ηχογράφησης με την εμφάνιση της δισκογραφίας, αποτέλεσαν μεγάλα πλεονεκτήματα στην ανάπτυξη του αυτοσχεδιασμού. Ο αυτοσχεδιασμός έτσι, έγινε το σημείο μιας διαστελλόμενης έλξης από τους μουσικούς του 20ου αιώνα. Η ευρεία του χρήση, τον έκανε ισάξιο των πραγματικών συνθέσεων, ώστε πολλές φορές ο ακροατής να μην μπορεί να ξεχωρίσει τα δύο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η μεγάλη του εφαρμογή στη μουσική jazz,όπου τον έκανε αναπόσπαστο κομμάτι της και συναντά κανείς εκεί αριστουργηματικούς αυτοσχεδιασμούς που δεν στερούνται ούτε δεξιοτεχνίας, ούτε μουσικότητας. Αυξημένος βαθμός χρήσης του εμφανίζεται στη μουσική rock και pop.
Στην παραδοσιακή μουσική η συχνή απουσία μουσικής σημειογραφίας και η παρουσία αυτοδίδακτων μουσικών, προδιαθέτουν τον αυτοσχεδιασμό και αυτό είναι γεγονός στην ινδική μουσική με την εκφραστικότητα του σιτάρ, στην αραβική-ανατολίτικη μουσική με τους αμανέδες (φωνητικός αυτοσχεδιασμός) και τα ταξίμια (οργανικός αυτοσχεδιασμός).
Υπάρχουν αμέτρητες ιστορικές αναφορές για τη χρήση του αυτοσχεδιασμού από την εποχή των αρχαίων πολιτισμών και την εποχή του μεσαίωνα. Λέγεται ότι μέχρι και τον 14ον αιώνα η μουσική για εκκλησιαστικό όργανο ήταν αυτοσχεδιαζόμενη.
H εποχή Μπαρόκ επίσης, ήταν συνδεδεμένη με τον αυτοσχεδιασμό. Διάφορες πηγές φέρουν τον μεγάλο συνθέτη Γ.Σ Μπάχ ως ένα θαυμάσιο αυτοσχεδιαστή με πολλή φαντασία και επιδεξιότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επίσης ήταν και η τεχνική του ενάριθμου μπάσου (basso continuo) στα πληκτροφόρα, όπου η συνεπτυγμένη σημειογραφία έκανε τον εκτελεστή να συμπληρώνει αυτοσχεδιαστικά την αρμονική συνοδεία του.
Στην κλασική περίοδο ο αυτοσχεδιασμός περιορίστηκε στις καντέντσες των κονσέρτων. Δεν λείπουν βέβαια και οι διαγωνισμοί αυτοσχεδιασμού, όπως αυτός του Μπετόβεν με τον αββά Βέγλερ το 1803 και την δήλωση του Μπετόβεν: «Αυτοσχεδιάζει κανείς όταν δεν δίνει προσοχή σ΄αυτό που παίζει» χωρίς αναστολές δηλαδή. «Ακόμη είναι αυτή η καλύτερη και αγνότερη τέχνη να αυτοσχεδιάζεις μπροστά στο κοινό.»
Στο ρομαντισμό έχουμε περισσότερο την έκφραση μέσω του κειμένου, αλλά παρουσιάζονται συχνά και εξάρσεις αυτοσχεδιασμού και φόρμες που στηρίζονται στην αυτοσχεδιαστική διάθεση (εμπρομπτύ).
Επανερχόμαστε στον 20ο αιώνα, όπου παρόλη την ευρεία χρήση του αυτοσχεδιασμού στις σύγχρονες τάσεις, εντούτοις το είδος της έκφρασης αυτής απουσιάζει από την κλασική μουσική. Η έκφραση εδώ περιορίζεται στο γραπτό κείμενο και η πρωτοτυπία του εκτελεστή στηρίζεται μόνο στην προσωπική ερμηνεία, με υπερβολική έμφαση στη δεξιοτεχνία και μικροσκοπικές ελευθερίες που αφορούν το τέμπο, τις τρίλλιες, τις δυναμικές και την φραστική. Ο εκτελεστής μένει έτσι εγκλωβισμένος στο δοσμένο κείμενο, που ακόμα και στις καντέντσες των κονσέρτων δεν αφήνεται στη δική του αυτοσχεδιαστική δημιουργική διάθεση, αλλά εκτελεί την προτεινόμενη από τον συνθέτη καντέντσα.
Αυτή η νοοτροπία, διότι πρόκειται για διαιωνιζόμενη νοοτροπία, έκανε την κλασική μουσική να φαίνεται ως ένα σύστημα που συντηρεί την συγκράτηση, τη στατικότητα και μια υποθάλπουσα σοβαροφάνεια. Όλα αυτά προκάλεσαν την έλλειψη ενδιαφέροντος από το μέσο ακροατή για την κλασική μουσική και το πιο σοβαρό, έκαναν τον νεαρό σπουδαστή να την αποφεύγει ή να έλκεται από αυτήν, με μόνο στόχο την στεγνή δεξιοτεχνία συνοδευόμενη από μια προσποιητή έκφραση, που εκμεταλλεύεται τα μεγάλα αριστουργήματα για να κρύψει την ανικανότητα γνήσιας έκφρασης και κατανόησης των τρίσβαθων της μουσικής.
Η αδυναμία χρήσης του αυτοσχεδιασμού στην κλασική εκπαίδευση με μεθοδολογικά μέσα, καθώς επίσης και η αδυναμία πρόκλησης του ενδιαφέροντος για τον αυτοσχεδιασμό από τους παιδαγωγούς, στερούν από τους σπουδαστές μεγάλο μέρος από την εσωτερική έκφραση και την βαθύτερη κατανόηση της μουσικής και της τέχνης γενικότερα. Επικαλούμενοι εδώ την συσχέτιση της ψυχολογίας, μπορούμε να πούμε ότι η στέρηση και η καταπίεση των πρωταρχικών εκφραστικών μουσικών ορμών του σπουδαστή, όπως ο πειραματισμός, η έρευνα και ο αυθορμητισμός , προκαλεί την εμφάνιση δευτερογενών υποκατάστατων μορφών έκφρασης όπως αυτές που αναφέραμε πιο πάνω (επιδειξιομανία,ψεύτικη έκφραση κτλ). Αυτό θα πρέπει να προβληματίσει τον παιδαγωγό ώστε να μην βλέπει μόνο την επιτυχία των σπουδαστών σε διαγωνισμούς και εξετάσεις ως τον υπέρτατο στόχο της μουσικής.
Σκοπός της μουσικής εκπαίδευσης μέσα από την ανεμπόδιστη έκφραση, πρέπει να είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή και η ενσωμάτωση σ΄αυτήν στοιχείων όπως η δημιουργικότητα, η ειλικρίνεια στα συναισθήματα και η ασταμάτητη δίψα για γνώση, τα οποία όχι μόνο θα βοηθήσουν το μαθητή στη μουσική του εξέλιξη αλλά θα τον ανυψώσουν και ως άνθρωπο.
Φαίνεται ξεκάθαρα η ανάγκη ανεύρεσης ενός λειτουργικού συστήματος εκπαίδευσης, όπου ο σπουδαστής θα χαίρεται την μουσική ως ενιαίο σύνολο συμπεριλαμβανομένου και του αυτοσχεδιασμού. Ο μαθητής δεν θα είναι αντιμέτωπος έτσι με τα χάσματα που προκάλεσε ο κατακερματισμός της μουσικής σε ένα σωρό είδη, όπου το ένα προσπαθεί να επιβληθεί στο άλλο. Αυτή η «νευρωτική» κατάσταση πρέπει κάποτε να εκλείψει. Μεγάλη έμφαση πρέπει να δοθεί επίσης στην χρήση του αυτοσχεδιασμού από τα πρώτα κιόλας στάδια της εκπαίδευσης. ΄Ερευνες που έγιναν από προοδευτικούς παιδαγωγούς, έδειξαν ότι η εφαρμογή του αυτοσχεδιασμού στα μικρά παιδιά, τα έφερνε πιο κοντά στη μουσική έκφραση απ΄ ότι το άκαμπτο πατροπαράδοτο και σε πολλά σημεία αυταρχικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι ο αυτοσχεδιασμός φέρει ένα δημιουργικό μήνυμα και υπόσχεται πολλά εάν και εφόσον εφαρμοστεί σωστά. Απαιτεί όμως βαθιά μελέτη, αφοσίωση και ικανότητες που ξεπερνούν την ερμηνεία και την εκτέλεση. Ικανότητες που αφορούν την ίδια την ζωή, στοιχεία που πρέπει να αντλήσουμε από τον βιολογικό πυρήνα του ανθρώπου. ΄Ισως η συνάντηση με το φαινόμενο του αυτοσχεδιασμού, μας ξυπνήσει ακόμα κάτι από τον άνθρωπο που κρύβουμε μέσα μας!!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΠΗΓΕΣ
Αυτοσχεδιασμός – Wolfgang Stumme Eκδόσεις Νάσος
Η απόλαυση της μουσικής – Joseph Machlis μετ.Δημ.Πυργιώτη Εκδ.Fagottο
Τα παιδιά του μέλλοντος – Βίλχελμ Ράϊχ Εκδόσεις Αποσπερίτης
Σάμμερχιλ, το ελεύθερο σχολείο – Α.Σ Νήλ Εκδόσεις Καστανιώτη
Σημ. Το πιο πάνω άρθρο δημοσιεύτηκε το Σεπτέμβριο του 2006, στο τεύχος 162 του ελληνικού μηνιαίου περιοδικού “ Τζαζ&Jazz ”
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΗΣ 