Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι η μουσική εκπαίδευση δεν αρχίζει, αλλά ούτε και σταματά στην τάξη ενός ωδείου ή μιας μουσικής σχολής. Ο σπουδαστής βρίσκεται σε μια διαρκή έκθεση σε πληθώρα πληροφοριών και γεγονότων, αντλώντας έτσι γνώση και εμπειρίες από παντού. Σε αυτό που πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία ως παιδαγωγοί, είναι στο πως θα βοηθήσουμε το σπουδαστή να ‘μάθει’ να αναγνωρίζει και να συλλέγει αυτές τις εξωτερικές πληροφορίες αλλά και πως να τις διαχειρίζεται αυτορρυθμιστικά ώστε να του παρέχουν ωφέλιμη γνώση. Και εδώ είναι που αρχίζει το δύσκολο έργο της ανάπτυξης της αντίληψης και της ικανότητας για αυτορρύθμιση στο σπουδαστή.
Η Αυτορρύθμιση είναι μια ξεχασμένη, σχεδόν άγνωστη έμφυτη ανθρώπινη ικανότητα, που συχνά επηρεάζεται αρνητικά και καταστέλλεται από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, καθώς και από την συμβατική εκπαίδευση όταν αυτή εξελίσσεται αυταρχικά. Έτσι, η ανάπτυξη και ενίσχυση της ικανότητας για αυτορρύθμιση, δεν εξαρτάται μόνο από τις παιδαγωγικές μεθόδους και την καλή πρόθεση του μαθητή, αλλά επίσης και από το οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένου και του σχολείου. Τόσο η καλή γνώση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του σπουδαστή, όσο και η σχέση και η επαφή του δασκάλου με τους γονείς του σπουδαστή, είναι ζωτικής σημασίας, ώστε να εντοπιστούν οι αδύνατες ή πιθανές προβληματικές «περιοχές», που δεν υποστηρίζουν τη συγκινησιακή υγεία του παιδιού αλλά και δεν ικανοποιούν τις βαθύτερες ανάγκες του, που από αυτές εξαρτάται η ικανότητα καλλιτεχνικής έκφρασης. Οπότε εδώ, οι γνώσεις ψυχολογίας και η ικανότητα του παιδαγωγού να ‘διαβάζει’ συμπεριφορές και χαρακτηρολογικές στάσεις αλλά και τη γλώσσα του σώματος, αποκτούν σημαντικό ρόλο. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το παιδί είναι ένα αυτόνομο, βιοενεργειακό σύστημα και επηρεάζεται πολύ άμεσα από το κοντινό του περιβάλλον και οι επιπτώσεις είναι εύκολα αισθητές στη δημιουργικότητα και την εκφραστικότητά του.
Πως μπορεί η μουσική εκπαίδευση να αφυπνίσει και να ενισχύσει την ικανότητα της Αυτορρύθμισης
Η μουσική εκπαίδευση είναι ωφέλιμο να κινείται με στόχο ο δάσκαλος να γίνεται σιγά – σιγά «αχρείαστος». Δηλαδή ο σπουδαστής ωριμάζοντας τεχνικά, καλλιτεχνικά αλλά και ως άτομο να γίνεται ο ίδιος δάσκαλος του εαυτού του. Ο ρόλος του δασκάλου πρέπει να είναι πάντοτε καθοδηγητικός και μέσα στο πνεύμα της ανθρώπινης φιλίας.
Ο διακεκριμένος μουσικός Victor Wooten, υποστηρίζει ότι η μουσική ως εξωλεκτική γλώσσα επικοινωνίας δεν διαφέρει καθόλου από κάθε άλλη λεκτική γλώσσα. Μαθαίνουμε να μιλάμε γιατί νιώθουμε έντονα την ανάγκη να επικοινωνήσουμε με το περιβάλλον μας και αυτό το κάνουμε πολύ πριν πάμε σχολείο. Το μικρό παιδί αυτορρυθμίζει την πρόοδο του στην εκμάθηση της γλώσσας ανάλογα με τις επικοινωνιακές του ανάγκες και μαθαίνει να μιλά χωρίς να ακολουθεί κάποιο συγκεκριμένο ή επιβαλλόμενο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Η εξάσκηση γίνεται φυσικά και αβίαστα με το παιδί να απολαμβάνει τη διαδικασία με ενθουσιασμό και ζωηρό ενδιαφέρον. Κάθε καινούρια λέξη αλλά και κάθε “λάθος” προσφέρουν στο παιδί μεγάλη ευχαρίστηση. Καμιά ανασφάλεια, κανένας φόβος για αποτυχία, κανένα σύμπλεγμα κατωτερότητας. Το παιδί μέχρι τα πρώτα 5 του χρόνια έχει ήδη καταφέρει να επικοινωνεί λεκτικά σε μεγάλο βαθμό με τους μεγαλύτερους του, χωρίς να ξέρει να γράφει ή να διαβάζει.Αυτό νομίζω λέει πολλά και μπορεί να είναι ακριβώς μια απόδειξη, ότι η ανάγκη για έκφραση και επικοινωνία είναι τα ζωτικά στοιχεία της αυτορρυθμιστικής λειτουργίας, αφού όταν η προσοχή μας είναι έντονα στραμμένη σε αυτό που θέλουμε να εκφράσουμε, η δύναμη αυτής της ανάγκης δημιουργεί και τις ανάλογες τεχνικές. Ο Victor Wooten, αναφέρει στο βιβλίο του ‘The Music Lesson’: “Οι τεχνικές δημιουργούνται για να παράξουν μέσω των χεριών μου, αυτό που έχω μέσα στο μυαλό μου. Συνήθως, αν συνεχίζω να κρατώ το μυαλό μου συγκεντρωμένο στη Μουσική, οι τεχνικές θα γεννηθούν από μόνες τους”.
Θεωρούμε λοιπόν την ανάγκη για έκφραση και επικοινωνία πρωταρχικές βάσεις για να επαναδραστηριοποιήσουμε την αυτορρυθμιστική μας ικανότητα. Αυτό είναι εύκολο να γίνει στην αυτοδιδασκαλία αλλά πιο δύσκολο στη συμβατική εκπαίδευση όπου αρκετές φορές οι ανάγκες του μαθητή συγκρούονται με αυτές του εκπαιδευτικού προγράμματος και της ύλης. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στο χώρο της μουσικής εκπαίδευσης αλλά σε όλη την επίσημη (κρατική) εκπαίδευση.
Το παιδί στο σχολείο δεν περνά ευχάριστα παραμένοντας εκεί για πέντε και πλέον ώρες, παρακολουθώντας μαθήματα με θέματα που δεν το εκφράζουν, από δασκάλους που σιχαίνονται τη διδασκαλία ή ακόμη χειρότερα που καταβάθος μπορεί να μισούν τα παιδιά, βλέποντας τα σαν αγρίμια που πρέπει να «εξημερωθούν». Η υποχρεωτική και εξαναγκαστική παρουσία του παιδιού στο σχολείο κάτω από το φόβο της τιμωρίας, κάνει ακόμη πιο δύσκολα τα πράγματα, όπου τελικά ανήμπορο να κάνει κάτι, το αναγκάζουν να παραιτηθεί συγκινησιακά και να μετατραπεί έτσι στο «υπάκουο», «φρόνιμο» και «επιμελές» αγαπητό παιδί των δασκάλων, των γονιών και της κοινωνίας. Παρόμοια κατάσταση συμβαίνει συχνά και στο χώρο της μουσικής εκπαίδευσης, με μόνη διαφορά ότι εκεί η συμμετοχή του παιδιού δεν είναι υποχρεωτική (εκτός από ακραίες περιπτώσεις που το επιβάλλουν ‘δικτατορικά’ οι γονείς).
Δίνω πολλή έμφαση στην κοινωνικο – ψυχολογική πλευρά του θέματος, γιατί κατά τη γνώμη μου εκεί είναι που εντοπίζεται το μεγάλο πρόβλημα. Τα σοβαρά προβλήματα στη μουσική εκπαίδευση συχνά, δεν έχουν να κάνουν με τη μουσική. Άλλωστε πως θα μπορούσε η μουσική ως μια αγνή ανθρώπινη εκφραστική τέχνη να εμποδίσει την Αυτορρύθμιση να λειτουργήσει κανονικά; Η μουσική πηγάζει μέσα από τα βάθη του πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης και ανακόπτεται ή φιλτράρεται από το στρώμα της χαρακτηρολογικής μας θωράκισης που δημιούργησε η ανάγκη μας για άμυνα και προστασία από τις κατασταλτικές και καταπιεστικές απαιτήσεις της κοινωνίας και του στενού μας περιβάλλοντος κυρίως κατά την παιδική και εφηβική μας ηλικία. Δεν είναι τυχαίο που οι καλλιτέχνες χαρακτηρίζονται συχνά ως ‘μεγάλα παιδιά’. Οι γνήσιοι καλλιτέχνες διατηρούν πάντοτε μια επαφή με την παιδική αθωότητα και τη φαντασία που την συνοδεύει, στοιχεία που η κοινωνία δυστυχώς θεωρεί “παιδαριώδη” και “ανώριμα”.
Μεγάλο ενδιαφέρον και αποδείξεις για τη δύναμη της Αυτορρύθμισης παρουσιάζει η δουλειά της παιδαγωγού Elly Bašić και της σχολής που ίδρυσε (Λειτουργική Μουσική Σχολή) στα μέσα του περασμένου αιώνα στο Ζάγκρεμπ της σημερινής Κροατίας, σχολή η οποία μάλιστα ήταν επιχορηγημένη από το κράτος. Στη Λειτουργική αυτή Σχολή δεν υπήρχαν ούτε εξετάσεις, ούτε βαθμοί, ενώ όλα τα παιδιά ανεξαιρέτως γίνονταν αποδεκτά, ακόμη και αυτά που θεωρούνταν «μη ταλαντούχα»
Η Bašić, έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην έκφραση και στη διατήρηση της δημιουργικότητας και της ικανότητας για απόλαυση της μουσικής στα παιδιά. Για κάμποσο καιρό, ίσως και μέχρι τα εννιά τους χρόνια, τα παιδιά δεν είχαν καθόλου επαφή με παρτιτούρα. Αντίθετα, ο αυτοσχεδιασμός αποτελούσε την ίδια τη μεθοδολογία. Τα παιδιά ενθαρρύνονταν να μεταφέρνουν μουσικά τις ζωγραφιές, τα μικρά τους διηγήματα και τις ιστορίες που έφτιαχναν, στο πιάνο ή σε άλλα όργανα με ένα σχεδόν ιμπρεσσιονιστικό τρόπο και με αυτό τον τρόπο κατάφερναν να δημιουργούν εκπληκτικά καλλιτεχνικά αποτελέσματα, πλούσια σε φαντασία και έκφραση, ενώ διάφορες τεχνικές στο όργανο γεννιόντουσαν από μόνες τους, μέσα από την ανάγκη να περιγράψουν αυτό που η φαντασία τους ζητούσε. Το ψαράκι που κινείται στο νερό αποδιδόταν με φυσικό legato, ενώ ένα καγκουρό ή ένας λαγός, με φυσικό staccato. Δεν τους γινόταν καμιά υπόδειξη ή παρατήρηση και τελικώς, όταν σιγά – σιγά έφταναν στην ανάγνωση και εκτέλεση μουσικών έργων μέσω παρτιτούρας, αυτοί οι νεαροί φαίνεται να είχαν μιαν άνεση και μια ξεχωριστή ικανότητα ερμηνείας σε σύγκριση με τους μαθητές της συμβατικής μουσικής εκπαίδευσης.
Η Λειτουργική μέθοδος της Bašić, φαίνεται να κρατούσε ζωντανή την ικανότητα των παιδιών για αυτορρύθμιση και ελεύθερη έκφραση, ενώ αυτό ήταν και η αιτία για τα γνήσια καλλιτεχνικά αποτελέσματα που παρουσιάζονταν.
Καταληκτικά θα ήθελα να τονίσω τις αρχές της Αυτορρύθμισης στη μουσική εκπαίδευση και στην αυτοδιδασκαλί- Πρόοδος βασισμένη στις ανάγκες του ατόμου για έκφραση και
επικοινωνία.
– Ελευθερία στην έκφραση και δικαίωμα στην επιλογή του ρεπερτορίου
– Ολιστική προσέγγιση στη μελέτη και γνωριμία με όλα τα ιδιώματα της
μουσικής.
– Δημιουργία θετικού προς τη δημιουργία και την έμπνευση περιβάλλοντος
– Ερευνητικό μυαλό και διατήρηση της δημιουργικής ‘περιέργειας’
(Οι παρακάτω αρχές αφορούν τους παιδαγωγούς)
– Καμία αυταρχική προσέγγιση
– Καμία κριτική διάθεση
– Καμία σωματική ή ψυχολογική βία
– Ενθάρρυνση, υποστήριξη, φιλική συμβουλή και καθοδήγηση
– Δημιουργία περιβάλλοντος φιλικού προς τους σπουδαστές, ώστε να
προστατεύονται η δημιουργική διάθεση και το δικαίωμα της ελεύθερης
έκφρασης.
Εύχομαι και ελπίζω κάποια στιγμή να μην χρειάζεται να κάνουμε έρευνες και να γράφουμε άρθρα και μελέτες για τα αυτονόητα της ζωής και της εκπαίδευσης, αλλά να τα ζούμε!
Χρήστος Πεχλιβάνης
Δεκέμβρης 2010
ΠΗΓΕΣ
ΒΙΒΛΙΑ
– The Music Lesson, Victor Wooten (Berkley Trade)
– Never Too Late, John Holt ( Da Capo Press)
– Αυτοσχεδιασμός, Εκδόσεις Νάσος
– Αρμονία στην Πράξη, Δημήτρη Πυργιώτη (Fagotto)
– Self Regulation and the Continuum Concept, Peter Jones (CORE)
– Τα Παιδιά του Μέλλοντος , Βίλχελμ Ράιχ (Αποσπερίτης)
– Ο θωρακισμένος άνθρωπος, Βίλχελμ Ράιχ (Καστανιώτης)
– Σάμμερχιλ – Το ελεύθερο σχολείο, Α.Σ Νήλ ( Καστανιώτης)
– Θεωρία και πράξη της Αντιαυταρχικής Εκπαίδευσης, Α.Σ Νήλ
(Μπουκουμάνης)
DVD
– Groove Workshop , Victor Wooten/Anthony Wellington (Hudson Music)
– Keyboard Workshop, Chick Corea, (Warner Bros Publications)
– Making Music, Victor Wooten/Carter Beauford (Hudson Music)
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΗΣ 